Ảnh Ca Dao

TUỆ CHƯƠNG

Nói chung, cách làm thơ, mô tả khung cảnh thiên nhiên cũng như lòng người, trong cổ thi thường có tính ước lệ. Chẳng hạn như khi nói tới mùa thì mùa nào thức nấy. Mùa xuân thì có hoa mai, đào để đón tết; hạ thì có hoa lan, thu thì có hoa cúc, đông thì có trúc. Mai Lan Cúc Trúc là hoa (trúc không phải hoa) của bốn mùa Xuân Hạ Thu Đông. Ngoài ra, trong thi ca, về các mùa còn có những ước lệ khác nữa. Mùa thu, ngoài hoa cúc, còn có lá ngô đồng (rụng):

         

Ngô đồng nhất diệp lạc

Thiên hạ cộng tri thu

 (Một lá ngô đồng rụng,

Ai cũng biết thu về).

        Theo Kinh Dịch: Kim, mộc, thủy, hỏa, thổ là ngũ hành, mùa thu ở hướng tây, thuộc kim. Cho nên gió thu còn gọi là “gió tây”, là “kim phong”. Bên Tàu như thế mà ta cũng vậy. Gió thu thổi theo “Gió mùa” (mousson), theo hình thể địa lý của ta là từ hướng bắc xuống, mang theo cái lạnh của Tây Bá Lợi Á, nên gọi là gió Bấc (đọc trại của bắc). Ca dao có câu:

Ra về để áo lại đây,

Để khuya em đắp (ngọn) gió Tây lạnh lùng.

        Mùa thu cái gì cũng riêng. Trăng riêng, gió riêng, hoa riêng, lá cũng riêng, chim chóc cũng riêng, đó là chim di thê. Mùa thu gió bắt đầu lạnh, chim bay từng đoàn về phương nam trốn tuyết. Thời thơ ấu, tôi từng thấy trên bầu trời sông Thạch Hãn hay thời niên thiếu tôi thấy trên bầu trời sông Hương, những đàn chim bay thành hình tam giác, con đầu đàn đi trước, bay ngang khung trời xanh. Tôi thường xao xuyến vì cảnh thu ở quê nhà, mơ ước những chuyến đi xa. Nay ở bên nầy cũng vậy. Mùa thu, vài khi chợt thấy những con thiên nga dừng chân bên các hồ nước rộng trong các công viên. Chúng dừng “chân” nghỉ trên con đường trốn tuyết bay về Nam Bán Cầu.

        Trên là nói về thơ cổ; còn thơ nửa cổ nửa kim thì có Tản Đà. Ông là cái gạch nối giữa những “linh hồn cũ” của thế hệ làm thơ văn bằng “chữ vuông” và thế hệ làm thơ văn bằng chữ quốc ngữ. Thu của Tản Đà cũng buồn lắm:

                   Đêm thu buồn lắm chị Hằng ơi

                   Trần thế em nay chán nữa rồi

                   Cung quế đã ai ngồi đấy chửa?

                   Cành đa xin chị nhắc lên chơi

                   Có bầu có bạn can chi tủi

                   Cùng gió cùng trăng thế mới vui

                   Rồi cứ mỗi năm rằm tháng tám

                   Cùng nhau trông xuống thế gian cười.

                                                          (Tản-Đà)

        Cái cười Tản Đà cũng chỉ cười gượng đó thôi, vì một người đa tình như ông, sống ở cõi đời này cũng chỉ để buồn vì những cái rất bâng quơ:

          Ngọn gió thu phong rụng lá vàng

          Lá bay hàng xóm lá bay sang

          Vàng bay mấy lá năm già nửa

          Hờ hững ai xui thiếp phụ chàng

                   Ngọn gió thu phong rụng lá hồng

                   Lá bay tường bắc lá sang đông

                   Hồng bay mấy lá năm hồ hết

                   Thơ thẩn kìa ai vẫn đứng trông

                                                (Tản-Đà)

        Lá vàng là lá đầu thu: mới quá nửa năm; lá hồng là lá cuối thu: năm gần hết. Lá từ bắc sang đông, lá từ hàng xóm bay sang, lá rụng khắp mọi nơi, làm tác giả nhớ cảnh chia ly, nhớ chuyện thiếp phụ chàng, nhớ cảnh cô đơn, là ai đó vẫn chờ ai trong tuyệt vọng. Người Việt Nam thường giữ tình xóm làng, kể cả lòng yêu trộm nhớ thầm một cô hàng xóm, chờ đến khi người ta đã đi lấy chồng về thăm nhà mới dám nói ra thì đã quá trễ:

                   Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc

                   Em có chồng anh tiếc lắm thay!

                                                (ca dao)

        Hay hoàn toàn im lặng như Nguyễn Bính:

                   Từ độ mồng tơi thôi trổ lá

                   Thì cô hàng xóm cũng thôi sang

                                                (Nguyễn Bính)

         

        Mồng tơi trổ lá vào mùa hạ. Khi thu lạnh tới thì cây mồng tơi cũng tàn, còn nữa đâu mà trổ lá, và cô hàng xóm đã đi lấy chồng. Ngồi đó mà tiếc ngẫn tiếc ngơ!

        Tản Đà là thiên tài làm thơ, xuất thần làm thơ, thơ thần. Đọc thơ ông người đọc cảm nhận cái hay một cách tự nhiên trong mỗi chữ, mỗi câu chứ giải thích thì không giải thích được, đặc biệt là bài “Thề Non Nước”:

                   Nước non nặng một lời thề

                   Nước đi đi mãi không về cùng non

                                                          (Tản-Đà)

        Trong những người làm thơ mới, kế cận với Tản Đà nhất có lẽ là bà Tương Phố với bản “Giọt Lệ Thu” khóc chồng là ông Thái Văn Du. Chỉ một tác phẩm nầy, bà để lại cho đời một áng văn vừa xuôi vừa thơ làm “chếtđứng” tâm hồn bao người mê thơ (*):

                   Trời thu ảm đạm một màu

                   Gió thu hiu hắt thêm sầu lòng em

                   Trăng thu bóng ngã bên thềm

                   Tình thu ai để duyên em bẽ bàng

                   Anh ơi!

         

                   Thu về như gợi mối thương tâm

                   Mỗi độ thu sang em lại vò lòng than khóc

                   Mỗi năm có một lần thu

                   Nhưng thu năm nay đi,

                                                năm sau còn trở lại

                   Hỏi ba sinh hương lửa

                   Thì ái ân kia dễ mấy kiếp hẹn hò nhau

                   Chẳng hay cơ trời dâu bể vì đâu

                   Xui nên chăn gối vừa êm

                   Sắt cầm dìu dặt ngón đàn

                   Bỗng ai xô lộn

                    Bình tan gương vỡ

                   Cho người dỡ duyên

                   Anh đi hồi ấy

                   Năm tháng thường về

                   Người không dấu vết

                   Năm tháng bâng khuâng

                   Sầu lại nhớ

                   Thương nhau vò võ khóc vì nhau...

                             (Giọt Lệ Thu – Tương Phố)

         

        Hình ảnh và chữ dùng trong “Giọt Lệ Thu” không ra khỏi những ước lệ thơ cổ, điều đó đương nhiên vì tác giả là người của đầu thế kỷ 20, lúc phong trào thơ mới vừa lên, chưa mạnh, nhưng cách phô diễn tình cảm nhưcủa bà trong đó thì đã mới mẻ lắm, mãnh liệt lắm. Bốn câu đầu bà làm theo thể lục bát, một thể thơ dân gian rất phổ cập; phần sau viết theo thể trường đoản, niêm luật không cần nghiêm nhặt lắm nhưng lại là văn “biền ngẫu” (lời văn đối nhau), rất phổ thông trong cổ văn.

          Ngay cả những người làm thơ mới như Xuân Diệu, Huy Cận, Lưu Trọng Lư thường đã phá những khuôn mẫu, ước lệ thơ cũ nhưng nhiều khi vẫn không thoát khỏi ảnh hưởng của nó. Chẳng hạn như bài “Nguyệt Cầm” của Xuân Diệu, ngôn ngữ và thi tứ mang rất nhiều âm hưởng Tỳ bà Hành:

                   Thu lạnh, càng thêm nguyệt tỏ ngời

                   Đàn ghê như nước lạnh trời ơi

                   Long lanh tiếng sỏi vang vang hận

                   Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người.

                                      (Nguyệt Cầm - Xuân Diệu)

        Thu lạnh, tiếng đàn lạnh. Lạnh làm cho trăng càng thêm tỏ. Tiếng sỏi vang dưới bước chân người. “Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người”. Rõ ràng Xuân Diệu tả lại cảnh chia tay một đêm thu trên bến Tầm Dương giữa Bạch Cư Dị và người bạn. Trăng nhớ bến xưa và nhạc nhớ ngón đàn tuyệt vời của kỷ nữ đêm trăng đó đã đàn cho Bạch và người bạn nghe. Tâm sự người ca kỷ về già đã làm cho Bạch Cư Dị khóc. Cái hay Xuân Diệu có nhưng không có trong Tỳ Bà Hành là tiếng sỏi kêu lên dưới chân người đi. Tiếng sỏi ấy như tiếng hận của cõi lòng ly biệt. Điều tôi thắc mắc là loại đàn của người kỷ nữ đánh hôm đó là đàn tỳ-bà (Tỳ bà hành), rất phổ cập trong nhạc Tàu, hình bầu ở dưới, phía trên nhỏ lại mà cũng là cần đàn. Hình cây đàn tỳ bà như quả lê. (Xem bài“Tỳ bà hay Nguyệt cầm?” cùng tác gia đang trong “Viết Về Huế”, tập 1) Xuân Diệu đổi thành Nguyệt cầm (đàn nguyệt), dưới là bầu tròn như mặt trăng, trên là cần đàn.

         

        Nói về thơ mới mà cũ, không thể không nói đến một thi nhân nổi tiếng, một tác phẩm nổi tiếng: Quách Tấn với tập thơ “Mùa Cổ Điển”. Như ông đã nói trong nhan đề cuốn thơ của ông, mặc dầu thơ ông xuất hiện trong cùng phong trào thi ca lãng mạn đầu thế kỷ 20, thơ ông là thơ cổ điển, có nghĩa phần nhiều làm theo thể thơĐường Luật, và cả ý thơ, lời thơ đều cổ điển cả. Bài thơ hay nhứt của ông được nhiều người ưa thích là bài “Đêm Thu Nghe Quạ Kêu”:

                  

                   Từ ô y hạng rủ rê sang,

                   Bóng lẫn đêm thâu tiếng rộn ràng

                   Trời bến Phong Kiều sương thấp thoáng

                   Thu sông Xích Bích nguyệt mơ màng

                   Bồi hồi thương kẻ nương sông bạc.

                   Lặng lẽ nhà ai rụng giếng vàng

                   Tiếng dội lưng mây đồng vọng mãi

                   Tình hoang mang gợi tứ hoang mang.

                                                 (Quách Tấn)

        Ông là nhà thơ mới nhưng thơ ông rất nhiều điển tích, là tính cách đặc biệt của thơ cổ: “Ô y hạng” là “Ngõ áo thâm”. Theo tục xưa, các gia đình làm quan to nhiều đời ở chung một xóm, ai ai cũng mặc một mầu áo thâm như nhau, để chứng tỏ thuộc nhà quan. Dòng họ Nguyễn Du ở Hà Tĩnh mấy đời đều làm quan to trong triều vua Lê chúa Trịnh; dòng họ Phan Đình Phùng, 12 đời, đời nào cũng có người đổ đại khoa (tiến sĩ), họ ở chung trong một “ô y hạng”. Bến Phong Kiều là lấy chữ trong bài thơ “Phong Kiều Dạ Bạc” của Trương Kế bên Tàu, bến sông Xích Bích là chỗ Khổng Minh bày mưu cho Tôn Quyền phá quân Tào trên sông Trường Giang, về sau ông Tô Đông Pha có làm bài phú Xích Bích nói tới trận đánh lớn nầy trong lịch sử Tam Quốc. Thụy Khuê thuật lại trên đài RFI rằng khi còn trẻ, một hôm Quách Tấn qua làng bên bốc thuốc cho mẹ, trên đường về, đi qua một rặng tre, bỗng một đàn quạ trong tre thức giấc kêu vang lên làm ông kinh hãi. Ban đầu đề bài thơ là “Nghe quạkêu”, sau Lưu Trọng Lư đề nghị ông thêm vào hai chữ “Đêm thu”

(Đêm Thu Nghe Quạ Kêu) cho bài thơ thêm chút thi vị.

        Về thơ mới, Xuân Diệu là một trong những người đi tiên phong. Không như bài trên của Quách Tấn, thêm vào chữ “Đêm Thu” thành ra bài thơ nghe có vẽ tả cảnh mùa thu, bài “Đây Mùa Thu Tới” của XD là chọn ngay đề tài mùa thu để làm thơ:

                   Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang

                   Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng

                   Đây mùa thu tới, mùa thu tới,

                   Với áo mơ phai dệt lá vàng

          Hơn một loài hoa đã rụng cành

          Trong vườn sắc đỏ rủa màu xanh

          Những luồng run rẩy rung rinh lá

          Đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh

                   Thỉnh thoảng nàng trăng tự ngẩn ngơ       

                   Non xa khởi sự nhạt sương mờ

                   Đã nghe rét mướt luồn trong gió

                   Đã vắng người sang những chuyến đò.

                  

                   Mây vẫn từng không chim bay đi

                   Khí trời u uất hận chia ly

                   Ít nhiều thiếu nữ buồn không nói,              

                   Tựa cửa nhìn xa nghĩ ngợi gì?

                   (Đây Mùa Thu Tới – Xuân Diệu)

        Trong thơ cổ, cây liễu tượng trưng cho người đàn bà hoặc sắc đẹp người đàn bà.

        Trong Kiều có câu:

                   Hồn còn mang nặng lời thề

                   Nát thân bồ liễu đền nghì trúc mai

        Giải thích theo thơ Tàu: “Bồ liễu chi tư vọng thu nhi tiên diêu”. Cây bồ cây liễu là thứ cây yếu ớt, hễ trông thấy mùa thu tới thì rụng và héo rồi, ví như người đàn bà yếu ớt vậy. (Truyện Thúy Kiều, Trần Trọng Kim-Bùi Kỷ chú thích, trang 98).

        Trong Kiều cũng có câu:

                   Khi về hỏi liễu Chương Đài

                   Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay.

        Sách Thái Bình Quang Ký chép rằng Hàn Hoành đời Đường lấy người kỷ nữ là Liễu thị, đi làm quan xa để lại tại phố Chương Đài ở kinh đô Trường An, làm bài thơ gởi về có câu: “Chương Đài liễu! Chương Đài liễu! Tích nhật thanh thanh kim tại phủ, giả ưng phan chiết tha nhân thủ”. Nghĩa là: “Liễu Chương Đài! Liễu ChươngĐài! Ngày nọ xanh xanh nay còn không, hay là tay khác đã bẻ mất rồi”. Cuối đời Thiên Bảo, Liễu thị bị tướng Phiên cướp mất. Sau Hứa Tuấn cướp lại được, trả lại cho người cũ.

(Theo Tự điển Truyện Kiều của Đào Duy Anh và truyện Thúy Kiều của Trần Trọng Kim và Bùi Kỷ)

        Tả nhan sắc Dương Quí Phi, Lý Bạch có câu:

                   Phù dung như diện, liễu như mi

            (Mặt như hoa phù dung, mày như lá liễu)

         

        Hoặc ta thấy câu:

                   Hốt kiến mạch đầu dương liễu sắc,

                   Hối giao phu tế mịch phong hầu.

         

(Chợt thấy cây dương liễu đầu đường, lấy làm hối hận xui chồng ra đi tìm khanh tướng). 

       Đoàn Thị Điểm diễn ý đó như sau trong Chinh Phụ Ngâm:

                   Chợt ngoảnh lại thấy màu dương liễu

                   Thà khuyên chàng đừng chịu tước phong.

        Dù là thơ mới, Xuân Diệu cũng khó thoát ra khỏi những ý cổ. Lá liễu như tóc người con gái với những giọt nước mắt đọng lại trên đó:

         

                   Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang

                   Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng

                                                (Xuân Diệu)

        Với Xuân Diệu, lá liễu còn là tóc quấn khăn tang. Cái buồn và tang tóc đó làm cho Xuân Diệu phải thốt to lên một tiếng than: “Đây mùa thu tới! Mùa thu tới!” Áo mùa thu, may bằng lá vàng. Trước ông, ít khi người ta nói vậy.

         

        Cảnh thu bây giờ buồn: Hoa rụng. Lá vàng trong vườn chuyển qua sắc đỏ. Những cành khô như xương giơ cao lên, mỏng manh. Gió thổi làm những chiếc lá còn lại trên cành rung rinh theo gió.

         

        Trăng ngẫn ngơ, nhớ, buồn và chia ly. Trời nhiều sương khói nên khung cảnh ở xa đã mờ đi. Rét mướt đã luồn theo gió thu trở về. Mùa thu tới, cuộc sống như chậm lại như cổ nhân nhận xét: Xuân sanh, Hạ trưởng, Thu thâu, Đông tàng (trữ). Thu thâu là cuộc sống chậm lại, nhựa sống trong thân cây chảy chậm lại, dồn nén trong thân, rễ cây. Người ta ít đi ra ngoài hơn nên những chuyến đò ngang vắng khách. Chim bay về phương nam tìm hơi ấm. Trời, đất, người, chim chóc vạn vật đều nhuốm vẽ chia ly. Truớc cảnh buồn và chia ly đó, các cô gái bỗng thấy lòng bâng khuâng với một nỗi buồn xa xôi vô cớ, đứng tựa cửa nhìn ra khung trời xa rộng. Hình ảnh nầy rất mới. Trong thơ cũ, con gái phải kín cổng cao tường, khép kín ở phòng the.

       

        Tư tưởng đã mới, cách diễn đạt của Xuân Diệu không những mới mà Tây, rất Tây. Không ai nói “Hơn một loài hoa” mà nói “Đã có một loài hoa”. Chỉ “rủa” (jurer) gốc là tiếng tây; người ta không nói: “Nàng trăng tự ngẫn ngơ” (động từ tự phản hồi) mà nói trăng ngẫn ngơ; sương mờ, khói làm nhạt non ở xa, chứ không nói ngược như Tây: “Non xa khởi sự nhạt sương mờ”. Trong gió đã có rét, không nói “Rét mướt “luồn” trong gió”. Đặc biệt những chữ rung rinh (lá) diễn tả độ rung chiếc lá khi gió thổi.

        Có thể đây là một trong những bài thơ đầu tay của Xuân Diệu, ý tưởng tuy có mới nhưng kỹ thuật chưa hoàn hảo. Bài “Ý Thu” sau đây hay hơn nhiều: